Hortiterapia, czyli terapia ogrodnicza, jest dziedziną socjoogrodnictwa, które zajmuje się współzależnościami między ogrodnictwem a człowiekiem. Terapia ogrodnicza polega na wykorzystaniu ogrodnictwa do polepszenia stanu człowieka w aspekcie fizycznym, psychicznym, społecznym czy poznawczym. Polega na stymulowaniu sensorycznym wszystkich 5 zmysłów (dotyk, wzrok, słuch, zapach i smak). Jest złożoną formą terapii – łączy w sobie wiedzę ogrodniczą oraz szereg różnorodnych terapii, jak np. arteterapia (czyli terapia poprzez sztukę), ergoterapia (która wykorzystuje do terapii pracę i rekreację), psychoterapia (ponieważ stymuluje procesy emocjonalne, poznawcze i decyzyjne), koloroterapię i wiele innych.

Hortiterapia odwołuje się do związku człowieka z przyrodą (więcej tutaj). Człowiek posiada zapisaną w genach chęć obcowania z naturą, roślinami a kontakt ten wywołuje pozytywne reakcje. Wykorzystywanie tego wrodzonego związku pomaga w znacznym stopniu ograniczyć wewnętrzne zahamowania uczestnika i pozwala mu się otworzyć, a tym samym daje duże możliwości terapeutyczne.

Na świecie prowadzonych jest coraz więcej badań potwierdzających nierozerwalny związek człowieka z przyrodą, roślinami i potrzebą egzystencji z nimi. Przykładowe badania, które przeprowadzili naukowcy z Japonii i Wielkiej Brytanii, opisują oddziaływanie kwiatów na człowieka jako rozweselające, zwiększające poziom zaufania, skupienia, relaksu, obniżające napięcie oraz wpływ roślin zielonych na ustabilizowanie stanu emocjonalnego.

Historia terapii ogrodniczej w pigułce

Jak zawsze wszystko zaczyna się od zdrowia. Początki hortiterapii to moment zdefiniowania pozytywnego wpływu natury w aspekcie medycznym. Hipokrates z Kos był pierwszym, który zauważył takie oddziaływanie mówiąc „Medicus curat, natura sanat” – lekarz leczy, natura uzdrawia. Z końcem XVIII wieku zaczęto dostrzegać terapeutyczne działanie roślin na człowieka. Amerykański psychiatra dr Benjamin Rush w XIX w. zauważył, iż praca w ogrodzie ma pozytywny wpływ na osoby chore umysłowo. W ślad za nim poszli Hiszpanie i Anglicy. Jednak głównym motorem napędowym do intensywnego rozwoju dziedziny, jaką jest terapia ogrodnicza, były w XX wieku wojny światowe. Początkowo rehabilitowano zajęciami ogrodniczymi żołnierzy w Wielkiej Brytanii, po czym Stany Zjednoczone w Wojnie wietnamskiej również zaczęły stosować taką terapię. Koniec wieku XX i początek XXI przyniósł wiele interesujących wyników badań oraz ciekawych wniosków, np. Ebertach w roku 1992 doszedł do wniosku, iż obcowanie dziecka z przyrodą, ogrodem wzbudza ciekawość i zachęca do nauki.

Największy rozwój hortiterapii obecnie ma miejsce w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie, Australii i Europie zachodniej (głównie Niemcy). Chociaż Japonia i Korea Południowa również odgrywają tu znaczącą rolę.

Terapia ogrodnicza może przybierać formę czynną lub bierną

Terapia czynna to wykonywanie prac dotyczących uprawy roślin, prac pielęgnacyjnych w ogrodzie, związanych z przygotowywaniem podłoża, sianiem, pikowaniem, sadzeniem, rozmnażaniem, podlewaniem i cięciem roślin, pieleniem chwastów, koszeniem trawników czy zbieraniem owoców swej pracy. Bardzo istotne są również czynności związane z planowaniem prac ogrodniczych i projektowaniem przestrzeni ogrodowych. Aktywną formą hortiterapii jest także uprawa roślin i prace pielęgnacyjne w szklarniach, oranżeriach czy czynności dotyczące uprawy roślin doniczkowych w pomieszczeniach. Ogromnie wartościowe są czynności florystyczne: układanie bukietów, czy prace okolicznościowe (np. stroiki bożonarodzeniowe).

Bierna terapia ogrodnicza poprzez obserwację, skoncentrowanie uwagi i pobudzenie zmysłów, powoduje wyciszenie i obniżenie napięcia. Stanowią ją przykładowo spacery, czy po prostu doznania sensoryczne, czyli zmysłowe.

Każda z tych form korzystnie wpływa nie tylko na stan fizyczny człowieka, ma również pozytywne oddziaływanie na stan emocjonalny i umysłowy. Szereg badań potwierdza, że zarówno aktywny jak i bierny kontakt z ogrodem podnosi walory naszego życia w kontekście estetycznym, psychologicznym oraz duchowym. Generalizując, kontakt z ogrodem polepsza jakość naszego życia.

Dla kogo przeznaczona jest terapia ogrodnicza?

Dla wszystkich. Hortiterapia stosowana jest w przypadku różnych grup odbiorców, w różnym wieku. Zarówno w wielu placówkach specjalistycznego przeznaczenia jak i do celów relaksacyjnych, rekreacyjnych i ogólnego polepszenia aspektów psychiczno-fizycznych. Przede wszystkim dla ludzi w miastach, w biurach, centrach doskonalenia zawodowego, przedszkolach, szkołach, uczelniach, w domach, czy po prostu ogródkach przydomowych. Za granicą stosuje się ją na szeroką skalę do celów terapeutyczno-rehabilitacyjnych w przypadku ludzi starszych, niepełnosprawnych, czy ponad wszystko chorych. Terapia ogrodnicza stosowana jest także w przypadkach różnych grup wykluczenia społecznego: bezrobotni, bezdomni, więźniowie, nieletni przestępcy, alkoholicy, narkomani.

Dzieci i młodzież

Kontakt z przyrodą w życiu człowieka spełnia ważne funkcje w przebiegu kształtowania jego osobowości. Dlatego to dzieci są wyjątkowo podatne na takie oddziaływanie. Badania pokazują, że terapeutyczne działanie ogrodów na dzieci przynosi korzyści w postaci: rozwoju wyobraźni i kreatywności, zwiększenia ciekawości świata i zwiększonej motywacji do nauki, poprawy pamięci, pewności siebie, obniżonego stresu oraz polepsza relacje z innymi dziećmi. Inne badania, które przeprowadzono w Korei Południowej wykazały, że w przedszkolach gdzie wprowadzono program ogrodniczy, zmniejszyła się liczba dzieci, które rezygnowały z placówki.

W przypadku młodzieży efekty są nie mniejsze. Kontakt z ogrodem zwiększa u młodzieży poziom samodyscypliny, odpowiedzialności oraz kształtuje w nich zachowania opiekuńcze. Tym samym, zwiększa koncentrację, ogranicza trudności w szkole i nierozważne zachowanie, zwiększa prawdopodobieństwo osiągnięcia sukcesu życiowego. Powoduje również szereg pozytywnych skutków zdrowotnych. Dla przykładu w norweskich szkołach, ulokowane w klasach rośliny obniżyły ilość chorób gardła (37%) oraz bólów głowy (47%), poprawiając przy okazji samopoczucie (69%).

Betonowe miasto

Potrzeba wprowadzania zieleni do miast jest coraz bardziej postrzegana, jako jeden z kluczowych nurtów. Aspektów jest tak wiele, że jest to temat dobry na bardzo obszerną publikację. Przykładowo, jeśli chodzi o blokowiska, z amerykańskich badań przeprowadzonych na rodzinach mieszkających w blokach wynika, że na osiedlach z zagospodarowaną zielenią, odnotowano znaczniej mniejszy poziom przestępczości. Potrzebę czynnego obcowania z przyrodą dostrzega coraz więcej mieszkańców miast. Na zachodzie już od dawna tworzone są ogrody społeczne (społecznościowe), czyli miejskie ogrody, przeznaczone dla lokalnych społeczności, głównie użytkowe, bazujące przede wszystkim na uprawie organicznej. O tym niesamowitym zjawisku, jakim są ogrody społecznościowe, z pewnością napiszemy więcej.

Tematem rzeką jest oddziaływanie roślin w pomieszczeniach, biurach. Wykazano, że we współczesnych biurach w powietrzu znajdować się może powyżej 300 lotnych substancji organicznych. Z drugiej strony wprowadzanie do biur żywych roślin zapewnia polepszenie stanu powietrza poprzez jego nawilżenie oraz oczyszczenie z kurzu i trujących gazów. Ma również przełożenie na obniżenie hałasu. Dodając fakt, iż kompozycje roślinne przynoszą pozytywne doznania estetyczne. Powstaje pytanie, dlaczego jest tak mało roślin w biurach? Jeżeli mielibyśmy się kierować kwestią finansową to również popełniamy błąd, gdyż badania ewidentnie pokazują, że rośliny w biurach podnoszą wydajność pracy pracowników, a to już czynnik decydujący o zyskach każdej firmy. Takie badania przeprowadzono w pracowni komputerowej gdzie prócz stwierdzenia zwiększenia wydajności pracy, zaobserwowano znaczne zwiększenie poziomu koncentracji u pracowników oraz polepszenie ich samopoczucia. Bardzo dobitnymi były badania wykonane w biurach firmy Statoil w Olso. Ulokowanie żywych roślin przyczyniło się do znacznego polepszenia samopoczucia 84% pracowników. Oczywiście obniżyły stres, co wynikało z pomiarów pulsu, ciśnienia krwi, a nawet elektrycznej przewodności skóry. Natomiast niesamowitymi były wyniki wskaźników fizycznych, gdyż wprowadzenie tych roślin spowodowało, że u pracowników zmniejszyło się zmęczenie (20%), bóle głowy (30%), różne dolegliwości gardła (30-40%) i skóry (25%).

Korzyści dla każdego

Hortiterapia wywołuje wiele pożądanych objawów. Prócz szeregu bardzo ważnych i ukierunkowanych korzyści płynących dla osób chorych, z ogólnego punktu widzenia terapia ogrodnicza:

• polepsza sprawność fizyczną i koordynację ruchowo-manualną;
• reguluje ciśnienie krwi;
• dostarcza hormonów szczęścia, obniża hormony „nieszcęścia”;
• stymuluje i wyostrza wszystkie pięć zmysłów;
• poprawia nastrój, redukuje stres i napięcie, wręcz obniża depresję;
• zwiększa świadomość własnej wartości i pewności siebie;
• zwiększa poczucia odpowiedzialności, przydatności i spełnienia;
• polepsza koncentrację i pamięć;
• zwiększa samodzielność, niezależność oraz zdolność rozwiązywania problemów;
• jest nauką dokładności i cierpliwości;
• uczy planowania pracy i jej etapowości;
• jest sposobem wyrażania własnej osobowości i kreatywności;
• poszerza wiedzę i własne umiejętności;
• zwiększa zaufanie do innych ludzi, podnosi zdolności pracy w grupie i komunikacji;
• dzięki niej nawiązujemy więzi międzyludzkie.

Autor: Anna Szczepańska

LITERATURA:

• Hortiterapia – rehabilitacja i terapia przez pracę w ogrodzie. M. J. Latkowska. Katedra Roślin Ozdobnych, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Zeszyty problemowe postępów nauk rolniczych 2008.
• Hortiterapia na świecie: badania, nauczanie, praktyka. J. Nowak. Wydział Nauk Społecznych i Przyrodniczych, Wyższa Szkoła Ekonomiczno-Humanistyczna w Skierniewicach. Materiały z I Ogólnopolskiej Konferencji Hortiterapii. Kraków, 2012 r.
• Rośliny ozdobne – możliwości rozwoju produkcji i oddziaływanie na jakość życia. J. Nowak. Instytut Sadownictwa i kwiaciarstwa w Skierniewicach.
• Dlaczego zajmować się ogrodami terapeutycznymi? G. Fojt. Studio Sprout, Jupiter, Floryda, Stany Zjednoczone.
• Hortiterapia – terapeutyczna rola ogrodnictwa. A. Bach, B. Szewczyk-Taranek.
• Horticultural Therapy Methods: Making Connections in Health Care, Human Service, and Community Programs. R. Haller, C. Kramer.
• American Horticultural Therapy Association (AHTA) – Amerykańskie Stowarzyszenie Terapii Ogrodniczej.
• Hortitherapy – complementary method in physiotherapy. L. Górska-Kłęk, K. Adamczyk, K. Sobiech. Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu.
• Gardens for the senses. Better Health Channel.