Zmysł węchu i działanie terapeutyczne zapachu

Węch, czyli zmysł powonienia, wraz ze smakiem są jedynymi zmysłami chemicznymi. Oba te zmysły są ze sobą skorelowane. Zapach, czyli wrażenie węchowe, polega na odbieraniu bodźca chemicznego. Do nosa wpada powietrze, a razem z nim lotne związki chemiczne. Receptory znajdujące się w nabłonku śluzowym nosa reagują na cząsteczki tych związków i wysyłają informację do mózgu.

Człowiek rozróżnia kilka tysięcy różnych zapachów. Choć są tacy, którzy twierdzą, że ok. biliona. Najnowsze badania biologii molekularnej znacznie podnoszą znaczenie zmysłu węchu. Receptory węchu są znacznie bardziej wrażliwe na bodźce niż sądzono. Obecnie uważa się, że w poziomie percepcji otoczenia, najważniejszy jest wzrok, następnie słuch a potem węch. Wspomniane badania stawiają węch na równi ze wzrokiem (Białaczewski L.: Nagroda Nobla za rok 2004: odkrycie genów receptorów węchowych. Otorynolaryngologia, 2005).

Zmysł węchu 

działa u człowieka już na etapie życia płodowego. Po dotyku jest kluczowym zmysłem będącym kontaktem ze światem dla noworodka, ze światem czyli z mamą i tatą. To ich zapachy są dziecku najlepiej znane. Zapachem bardzo ważnym dla małego dziecka jest zapach mleka mamy. Jak widać węch od początku życia jest skorelowany ze smakiem, ponieważ to właśnie smak jest kolejnym zmysłem, którym niemowlak odbiera świat.

Natomiast co się dzieje w mózgu jak nasz nos wyśle już tam informację? Tu zaczynają się dziać bardzo ciekawe reakcje. Im człowiek jest starszy zapachy mają coraz większy wpływ na nasze zachowanie oraz kondycję psychiczną. Chodzi o to gdzie w mózgu znajduje się część odpowiedzialna za wrażenia węchowe oraz fakt „pamięci zapachów”. Węch znajduje się w mózgu w pobliżu części odpowiedzialnej za emocje oraz, co istotne, pamięci związanej z tymi emocjami. 

Dlatego zapachy przywołują wspomnienia (czasami bardzo wyraźne), konkretne sytuacje, uczucia, etc. Dodając fakt, iż informacje o zapachach są przetrzymywane w pamięci długotrwałej, mają one bezpośredni wpływ na naszą decyzyjność, wręcz są w stanie pominąć naszą świadomość i spowodować konkretną emocjonalną reakcję. Są to mechanizmy bardzo ważne w różnych aspektach, w tym związane z przetrwaniem naszego gatunku. Feromony rządzą nie tylko człowiekiem, większość organizmów na nich bazuje, od motyli po słonie. Feromony to nie tylko odbiór zapachu, to wyobrażenie, emocja, co oznacza, że zapachy działają wielokierunkowo.

Percepcja w przypadku zapachu może być u ludzi różna. Ważnym czynnikiem są nasze oczy. Ogólnie zapach jest dopełnieniem obrazu, natomiast w przypadku osób z dysfunkcjami wzroku węch jest istotną percepcją pozawzrokową. Ważnym czynnikiem przy zapachu jest fakt, że jest on ściśle powiązany ze smakiem.

Zapach 

może mieć różne funkcje, najważniejsza to kulinarna. Mamy również zapach, który może być dla nas afrodyzjakiem. Jest także funkcja religijna. Natomiast w przypadku ogrodnictwa istotna jest funkcja terapeutyczna (lecznicza, rehabilitacyjna, relaksacyjna). Skomplikowany mechanizm oddziaływania na nas zapachów jest wykorzystywana w hortiterapii (terapii ogrodniczej). Doskonałym przykładem są tzw. rośliny retro, czyli rośliny stosowane w ogrodach kiedyś, co przywołuje dobre wspomnienia i ma pozytywne oddziaływanie psychologiczne. Wykorzystywanie korzystnego oddziaływania zapachów na nasze samopoczucie, zdrowie, czy rozwój poznawczy, czyli aromaterapia, znane jest już od starożytności. Kleopatra stosowała w pościeli płatki róż na dobry sen. Obecne badania to potwierdzają, że olejki różane działają nasennie i relaksująco.

Zapach w ogrodzie

Zapach może być przyjemny, obojętny lub przykry. W przypadku roślin możemy także mówić o zapachu lekkim, ciężkim, intensywnym, ulotnym czy długotrwałym. Rodzaje zapachów wśród roślin to: kwiatowy, owocowy, ziołowy, miodowy, czy żywiczy. Bardzo często występującym wśród roślin jest zapach cytrynowy.

Rośliny wydzielają zapach różnymi organami w postaci olejków eterycznych. Najważniejsze to kwiaty, ale pachnieć mogą również liście, kora, oczywiście owoce, nasiona, a nawet korzenie, kłącza. Sposób wydzielania zapachu związany jest z funkcją jaki ma pełnić. Najczęściej zapach ma mieć rolę wabika, aby kwiaty zostały zapylone. Natomiast zapach wydzielany przez liście często pełni funkcję ochronną, osłania od palącego słońca ograniczając wysuszanie. Rośliny mogą zmieniać intensywność wydzielanego zapachu w ciągu pory dnia. Przykładem są rośliny zapylane przez ćmy, które mocniej pachną wieczorem niż za dnia. Wśród roślin zaledwie 10 % wydziela zapach. Najwięcej jest pachnących kwiatów o barwie białej po jasnożółtą. Najmniej pachną kwiaty kwitnące jesienią.

Ogrody zapachowe w ramach ogrodów sensorycznych (ogrody zmysłów)

Przy projektowaniu zieleni ukierunkowanej na stymulowanie zmysłu zapachu, używając odpowiednich roślin, należy pamiętać aby nie przedobrzyć. Dzieląc ogród wg zmysłów należy uwzględnić jakie rośliny można sadzić obok siebie, aby zapewnić optymalną stymulację zmysłową. Ważny jest także odpowiedni dobór miejsca, aby czynniki takie jak wiatr, wilgotność i słońce działały na naszą korzyść i na odpowiednim poziomie stymulowały nasz zmysł węchu.

Przykłady roślin

Przykładami roślin wartych do zastosowania ze względu na zapach są: magnolia Soulange’a, kalina koralowa, oczar pośredni, zimokwiat wczesny, fiołek wonny, sosna wejmutka.

W ogrodzie zapachowym warto stosować rośliny zielne. Kilka przykładów takich roślin:

• Santolina rozmarynolistna (Santolina rosmarinifolia);
• Santolina cyprysikowata (Santolina chamaecyparissus);
• Macierzanka cytrynowa (Thymus x citriodorus);
• Lawenda wąskolistna (Lavandula angustifolia);
• Tymianek kminkowy (Thymus herba-barona);
• Krwawnik wiązówkowaty (Achillea filipendulina);
• Budleja skrętolistna (Buddleja alternifolia);
• Szałwia lekarska (Salvia officinalis).

Według nas ogrody zmysłów powinny powstawać w różnym otoczeniu: wokół domów, szkół i przedszkoli, firm, wewnątrz biur, na osiedlach, w ramach zieleni publicznej. Ciekawym rozwiązaniem jest ogród sensoryczny przy ośrodku odnowy biologicznej. Ponad wszystko należy je wykorzystywać do terapii ogrodniczej dla osób starszych, chorych, niepełnosprawnych, przy Domach Pomocy Społecznej, Domach Spokojnej Jesieni, szpitalach, sanatoriach, etc.